Funkcjonujący od końca zimy 1945 r. w Nowym Targu Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego był w lokalnej strukturze władzy instytucją nie tylko nową, ale i kulturowo obcą. Po pierwsze, jako agenda Rządu Lubelskiego zmieniał w zasadniczy sposób jej przedwojenny układ, stając się jednym z głównych graczy na lokalnej scenie politycznej. Będąc terenowym „okiem i uchem” komunistycznej władzy, miał w praktyce zajmować się prowadzeniem rewolucji i utrwalać nowy porządek ustrojowy państwa, stosując różnego rodzaju formy jawnej i ukrytej przemocy. Jako instytucja dyktatury wchodził w ostrą konfrontację z tymi organami władzy lokalnej i partiami, które różniły się od niej programem politycznym, zwłaszcza działaczami i urzędnikami wywodzącymi się z przedwojennych struktur Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego. W  rywalizacji o rząd dusz nowotarska bezpieka stała się  ideologicznym wrogiem numer jeden dla Kościoła Katolickiego, który na tym terenie cieszył się tradycyjnie bardzo wysoką pozycją w hierarchii lokalnych autorytetów i był również zdeterminowany, by  w zupełnie nowej, niekorzystnej dla niego sytuacji politycznej, zachować status quo.

Po drugie, z punktu widzenia kultury politycznej, działalność wywiadowcza i kontrwywiadowcza, jaką mieli zajmować się przysłani z WUBP na ten teren  cywilni funkcjonariusze, zdecydowanie bardziej przypominała niedawne czasy niemieckiej okupacji niż okres oficjalnie zadekretowanego pokoju. Opierała się bowiem na jawnie  manifestowanej, jak i ukrytej przemocy, ingerując w nieoficjalne, najbardziej intymne sfery życia jednostek, wytypowanych do rozpracowania. Pilnowany przez wartowników budynek PUBP z aresztem wyglądał niczym warowna twierdza, a stacjonujące nieopodal jednostka Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego miał unaoczniać, kto w tej chwili sprawuje faktyczny nadzór nad lokalną społecznością.  

Po trzecie, personel PUBP składał się z ludzi, którzy poza osobami pracującymi na stanowiskach pomocniczych, pochodzili prawie w całości spoza Podhala. W przypadku kadry kierowniczej funkcjonariusze rekrutowali się z kompletnie innego środowiska społecznego, co dodatkowo zwiększało dystans między nimi a miejscową ludnością. W ten sposób ich pozycja społeczna spełniała najważniejsze kryteria obcości, które w hermetycznym środowisku rządzonym na co dzień przez zasady zażyłości kulturowej okazywały się w praktyce barierą trudną do pokonania w budowaniu bliższych więzi społecznych.  W tym kontekście warto przytoczyć fragment wspomnień Wojciecha Kurasia, brata „Ognia” i jednocześnie długoletniego sołtysa Waksmunda, który tak oto ocenił sytuację polityczną na Podhalu, jaka powstała po przejściu frontu w lutym 1945 r.:

 

Do Nowego Targu przybył nowy sekretarz partii P.P.R. tow. Władysław Machejek wraz z całym sztabem, który odtąd miał przejąć wszystką władzę na Podhalu [mowa o lutym/marcu - MGC]. „Ogień” był przeszkodą, obecnie był już niepotrzebny. […] Ponieważ niektóre wykonania „Ognia” nie podobały się sekretarzowi P.P.R., a do tego przecie na miejsce, które zajmował „Ogień”  miał swoich oficerów jak „Strzałka”, dalej Karaś, potem Czyż i inni, wobec tego robiono wszystko, aby „Ognia” się pozbyć. „Ogień” był więcej uparty od innych osób pełniących obowiązki tymczasowej władzy w powiecie, którzy z niewielkim oporem ustąpili swoich obowiązków innym. Ogień nie godził się, aby obcy ludzie nieznani na Podhalu sprawowali tu władzę. Stosunki coraz bardziej się psuły, aż przyszło do otwartej walki[1]. 

 

Specyficzna pozycja kierujących nowotarską bezpieką ludzi, którzy usilnie starali się kontrolować życie społeczne na „swoim” terenie a jednocześnie mimo dysponowania różnego rodzaju środkami przymusu nie posiadali odpowiednich kompetencji kulturowych, by ten teren rozumieć, sprzyjała podejmowaniu przez nich błędnych decyzji. Z kolei słaba efektywność frustrowała (przynajmniej oficjalnie) zwierzchników z WUBP w Krakowie, zmuszonych do tłumaczenia się w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego z porażek swoich podwładnych. Oczekując jak najszybszego rozwiązania problemu bandy „Ognia”, stosowali więc z pozoru najprostsze i najbardziej oczywiste rozwiązanie, czyli zwalniali funkcjonariusza aktualnie sprawującego funkcję kierownika, którego obarczali odpowiedzialnością za popełnione błędy. W ten sposób przez blisko dwa lata przez stanowisko kierownika przewinęło się sześć osób, a każda z nich starała się wykazać przed organizacją i opracować własną strategię walki z niewidzialnym, lecz wszechobecnym wrogiem. Jeśli dodać do tego nieustannie trudności z zaopatrzeniem, finansowaniem pracy operacyjnej  w terenie, niedobory kadrowe, a także wstydliwie przemilczane problemy z utrzymaniem dyscypliny, jasnym się staje, że przynajmniej do późnego lata 1946 r. PUBP  w Nowym Targu był wprawdzie instytucją o sporych ambicjach politycznych, lecz w praktyce funkcjonalnie niewydolną.

 

Opracowała Monika Golonka-Czajkowska

więcej o

Operating since the end of winter 1945, the County Branch of the Department of Public Security (PUBP) was not only a new institution in the local power structure, but also a culturally alien one. First of all, as an agent of the Lublin Government, it introduced fundamental changes to the pre-war order, becoming one of the major players on the local political scene. By becoming the “eyes and ears” of the communist authorities, in practice the Department of Security was to carry out the revolution and consolidate the new political system in the country, through various forms of overt and covert violence. As an institution of dictatorship, it came onto sharp conflict with the local authority organs and parties that advocated a different political programme, especially with activists and officials with connections to the pre-war structures of the People’s Party and the National Party. In their fight for “rule over the minds”, the Nowy Targ Security Department became the number one enemy of the Catholic Church, which had traditionally enjoyed a very high status in the hierarchy of local authority figures, and was striving to maintain the status quo despite the new, unfavourable political situation.

Secondly, in terms of political culture, the intelligence and counter-intelligence activity which the civilian officials sent to the region by the UB Voivodship Headquarters were to carry out were indeed more reminiscent of the recent German occupation than of a period of officially declared peace. In fact, it was based on both open and hidden violence, often encroaching on the unofficial, deeply private aspects of people’s lives. The PUBP building, guarded by wardens and featuring a detention cell, resembled a fortress, and the Internal Security Corps stationed nearby served as a reminder of who was exercising physical supervision over the local community.

Thirdly, the PUBP personnel comprised people who (save for the auxiliary staff) came not only from outside the Podhale region, but – in the case of the managerial cadre – from very different social circles than the local community, which deepened the chasm between the two groups even further. Thus, their social standing met the most important criteria for “Otherness”, which – in a hermetic community whose daily existence was governed by principles of cultural familiarity – proved to be a nearly insurmountable obstacle to forming closer social connections. An observation relevant in this context was made by Wojciech Kuraś, “Ogień’s” brother who had, for many years, held the post of the village chief in Waksmund. In his memoirs, he offered the following evaluation of the political situation in Podhale after the frontline passed through the region in February 1945:

 

The new secretary of the PPR [Polish People’s Party], comrade Władysław Machejek, arrived in Nowy Targ with his entire staff, which was to take over all authority in Podhale [this refers to February/March - MGC]. “Ogień” was a hindrance, he was no longer needed. […] Because some of “Ogień’s” actions were not to the secretary’s liking, and also, for the position “Ogień” occupied he had his own officers such as “Strzałka”, Karaś, and later Czyż and others, so they were doing everything they could to get rid of “Ogień”. “Ogień” was more stubborn than the other people acting as the provisional authorities in the county, who stepped down with little resistance. “Ogień” did not agree to letting strangers unknown in Podhale hold authority here. The relations became more and more strained, until they turned into an open conflict.[1] 

 

The peculiar position of the directors of the Nowy Targ security department, who desperately tried to control social life in “their” territory but – in spite of the various coercive measures at their disposal – had no cultural competences to understand its inhabitants, made them prone to making bad decisions. Their low efficiency, in turn, frustrated (at least officially) their superiors in the Voivodship Branch of the Department of Security in Krakow, forced to explain the failures of their subordinates to the Ministry. Expecting the issue of “Ogień’s” gang to be solved as fast as possible, they turned to what seemed like the easiest and most obvious solution: dismissing the official that held the post of the PUBP director, whom they deemed responsible for the missteps. Thus, within two years the branch had six different directors, each of whom tried to distinguish himself in the eyes of the organisation and devise his own strategy for fighting the unseen yet ubiquitous enemy. If we also consider the constant problems with provisions and financing operational work in the field, staff shortages and the difficulties with maintaining discipline (concealed out of embarrassment), it becomes clear that, for all its political ambition, the PUBP in Nowy Targ was a functionally inefficient unit at least until the late summer months of 1946.

więcej o

There is a simple sandstone monument standing in Ostrowsko, by the road from Nowy Targ to Krościenko. A traveller unfamiliar with the local topography may easily overlook it, since its silhouette, corroded by time, blends perfectly with the surrounding greenery.
The structure was to serve as a posthumous tribute to the eleven soldiers of the Internal Security Corps killed in 1946 and 1947 during clashes with the “reactionary underground”. In fact, it was erected to commemorate the two years of struggle between the security apparatus and the anti-Communist partisan group “Błyskawica”. The fight ended in Ostrowsko, one cold night in February 1947, when the unit’s creator and commander – Józef Kuraś “Ogień” was apprehended.
Although the stone obelisk is long past its prime, and the removal of the commemorative plaque has fundamentally changed its meaning, it still enters a dialogue with the living. It is apparent from the memories of the local residents, the emotional comments made by Internet users, the anchor sign (the symbol of underground Poland) painted in black where the original inscription used to be, and the burnt-out candles lying nearby in the grass. In essence, the Ostrowsko monument is a remnant of the tangled, still painfully throbbing memory of the turbulent aftermath of the war, when the Podtatrze region became the arena of a fierce fight for power between the Polish Communists and the Podhale peasant movement.