W Ochotnicy Dolnej odnaleźliśmy wielość materialnych śladów i upamiętnień przypominających o wydarzeniach pacyfikacji z 1944 roku. W miejscu piwnic, które pozostały po spalonym domu i młynie rodziny Brzeźnych, wzniesiono kaplicę z figurą Najświętszego Serca Pana Jezusa, postawiono drewniany krzyż, a także tablicę informującą o pacyfikacji. Na cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła dedykowana ofiarom, a także wiele rodzinnych grobów, miejsc spoczynku tych, którzy zostali wtedy zamordowani. Jedna ze szkół w obrębie wsi nosi imię Niepublicznej Szkoły Podstawowej im. Bohaterów Krwawej Wigilii w Ochotnicy Dolnej – Młynne. W czasie naszej wizyty w tej placówce prezentowana była gazetka ścienna pt. "Bohaterom Krwawej Wigilii" zawierająca informacje oraz fotografie wyżej wymienionych upamiętnień. Zamieszczony opis wydarzeń uzupełniony był również o komentarz, że <<Pamięć o bohaterach "Krwawej Wigilii" nie może wygasnąć. Musi być wciąż żywa w młodym pokoleniu, które zna tę historię jedynie z opowiadań>>.

Pośród elementów krajobrazu jednym z centralnych miejsc pamięci pozostaje znajdujący się w obrębie centrum wsi pomnik[1], który mieszkańcy nazywają „ochotnicką Nike”. Umiejscowiony jest przy głównej ulicy, obok Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II i w niedalekim sąsiedztwie Kościoła Znalezienia Krzyża Świętego. Pomnik odsłonięty w 1964 roku, zgodnie z ówczesną polityką, był poświęcony „ofiarom faszyzmu hitlerowskiego” i „partyzantom polskim i radzieckim”, którzy walczyli przeciwko okupantowi. Współcześnie tablica ma zmieniony napis, na którym widnieje "Miłość zwycięża" i dalej "Ofiarom/ Krwawej Wigilii/ 23.12.1944/ oraz/ poległym w czasie/ II wojny światowej/ Przyszli z wielkiego/ ucisku a Bóg otarł/ łzy z ich oczu i/ obdarzył wiecznym pokojem/ POR. AP 7, 14-17". Wymowa aktualnej tablicy silnie akcentuje pamięć zamordowanych mieszkańców, a ich cierpieniu nadawane są znaczenia związane z heroizmem i moralnym zwycięstwem.

Biorąc pod uwagę formę i główne elementy pomnika już w pierwotnym zamyśle można dostrzec symboliczne przesunięcie znaczeń w stronę cywilnych ofiar tamtych wydarzeń. Pomnik ma specyficzny kształt. Dominująca u zwieńczenia poprzeczna część wygięta jest w łagodny łuk i zamyka w sobie postać kobiety znajdującą się w centralnym miejscu kompozycji. Rzeźba przedstawia Marię Kawalec, jedną z ofiar pacyfikacji. Przedstawienie to zrobiło na mnie silne wrażenie podczas pierwszego pobytu w Ochotnicy jako zawieszone pomiędzy wymiarem dosłownym i symbolicznym. Na ręku trzyma ona niemowlę, które usiłuje zasłonić własnym ciałem, drugą rękę wyciąga ku górze w geście zatrzymania nieuchronnie zbliżającej się śmierci od kuli. Poetycki opis przedstawienia stworzyła w wierszu Krwawa Wigilia z tomiku Ziemio Moja… lokalna poetka, Stanisława Gołdyn:

Biegnie matka po dziecię / Tuli je w swych ramionach / Przykucnęła pod wierzbą / Już jest ranna, już kona / Stygną ciała na mrozie / Pomnik rzeźbi natura / A historia opowie / Jak ginęła ta córa / Wyniesiona na cokół / Wzrok zanurza w przeszłości / Nasza Nike gorczańska! / Symbol męstwa, miłości (bdw: 74)

Znaczenia przypisywane jednej z ofiar związane z próbą ochrony życia swojego dziecka i w efekcie poświęcenia własnego, również wpisują się w wizję heroicznej postawy w obliczu tragicznych wydarzeń. To, co stanowiło jednostkowe doświadczenie jednej z ofiar, stało się reprezentacją całej społeczności.

Kaja Kajder, Krwawa Wigilia w Ochotnicy Dolnej. Praktyki upamiętniające pacyfikację wsi 23 grudnia 1944 roku w perspektywie antropologicznej (artykuł w przygotowaniu)

We found a rich variety of material traces and commemorations of the pacification of 1944. In place of the cellars left after the burned-down house and mill belonging to the Brzeźny family, there now stands a chapel housing a figurine of the Most Sacred Heart of Jesus, a wooden cross and a plaque with information about the pacification. The cemetery contains a mass grave dedicated to the victims and numerous family graves where the murdered residents lie buried. One of the schools near the village has been named the Heroes of Bloody Christmas Eve Memorial Private Primary School in Ochotnica Dolna – Młynne. During our first visit, the school displayed a bulletin board entitled ‘In Memory of the Heroes of Bloody Christmas Eve’ containing photographs and information about the event, along with the following commentary: ‘The memory of the Heroes of Bloody Christmas Eve must not fade away. It must live on among the young generation, who only know it from stories’.

One of the most important parts of the Ochotnica landscape is the monument erected in the centre of the village[1], which the residents call ‘The Nike of Ochotnica’. It is located on the main street by John Paul II Memorial Primary School, in the vicinity of the Church of the Finding of the Holy Cross. The monument was unveiled in 1964. In accordance with the official policy at the time, it was dedicated to ‘the victims of Nazi fascism’ and the ‘Polish and Soviet partisans’ who fought against the occupants. Currently, the inscription on the plaque has been changed to ‘Love Triumphs’, followed by ‘In Memory of the Victims / of Bloody Christmas Eve / of 23 December 1944 / and of the fallen during / the Second World War / They have come out of great tribulation / And God has wiped away every tear from their eyes / And granted them eternal peace / Cf. Rev 7, 14-17’. The inscription strongly accentuates the memory of the murdered residents and imbues their suffering with meaning related to heroism and moral victory.

The form and the primary elements of the monument indicate that the original intent of the monument was already a symbolic shift of meaning towards the civilian casualties of the pacification. The monument has a unique shape: the transverse arch at the top supports a female figure, which occupies the centre of the composition. The figure represents Maria Kawalec, one of the victims of the pacification. During my first visit to Ochotnica, I was awed by this representation and its ability to straddle the literal and symbolic dimensions. The figure is carrying a baby on her arms, while attempting to protect the baby with her own body. Her other arm is reaching upwards in a futile attempt to stop her incoming death by a bullet. A local poet, Stanisława Gołdyn, described the monument in a poem entitled Krwawa Wigilia (Bloody Christmas Eve) in her book Ziemio Moja... (Oh, My Land...):

The mother runs up / To hold her child in her arms / She is kneeling under a willow tree / Already wounded, already dying / Heat drains from the bodies out in the cold / A monument sculpted by nature / And history shall tell / Of a mother’s death / Elevated onto a pedestal / She looks back to the past / Our Nike of Gorce! / A symbol of bravery and love (n.d. :74)

The meanings ascribed to the victim of the pacification, which are related to her attempt to protect her child’s life and the resulting self-sacrifice, are also part of the vision of heroism in the face of tragic events. The personal experience of a single victim has become the representation of the entire community.